Mission Vatsalya Scheme - मिशन वात्सल्य योजना

Mission Vatsalya Scheme - मिशन वात्सल्य योजना

 

मिशन वात्सल्य योजना का आणि कधी सुरु केली गेली?

 

मिशन वात्सल्य योजना भारत सरकारने 2022-23 च्या अर्थसंकल्पात जाहीर केली होती. ही योजना भारतातील संस्थात्मक काळजीमधील मुलांचे कल्याण सुनिश्चित करण्यास समर्पित आहे. योजनाची सुरुवात 2023 च्या एप्रिल महिन्यात झाली.

 

योजना सुरू करण्याचे कारणे -

• भारतात लाखो मुले संस्थात्मक काळजीमध्ये आहेत. या मुलांमध्ये अनाथ, अत्याचारित आणि उपेक्षित, घटस्फोटित आणि एकल पालकांच्या कुटुंबातील मुले आणि परित्यक्त मुले यांचा समावेश होतो. या मुलांना त्यांच्या विकासासाठी आणि कल्याणासाठी योग्य काळजी आणि संरक्षण मिळणे आवश्यक आहे.
• मिशन वात्सल्य योजना ही संस्थात्मक काळजीमधील मुलांच्या कल्याणासाठी एक महत्त्वाची पहल आहे. ही योजना व्यापक काळजी प्रदान करून, सामाजिक एकत्रीकरण वाढवून आणि मुलांना सक्षम करून या मुलांच्या जीवनात लक्षणीय सुधारणा करण्यास मदत करू शकते.

 

योजनाची उद्दिष्टे -

• संस्थात्मक काळजीमधील मुलांचे जगण्याचा, विकासाचा, संरक्षणाचा आणि सहभागाचा हक्क सुनिश्चित करणे.
• बालसंस्थांमध्ये मुलांसाठी दर्जेदार शिक्षण, आरोग्य सेवा, भावनिक सुखावस्था आणि सामाजिक एकत्रीकरण सुनिश्चित करणे.
• मुलांच्या गरजा आणि आकांक्षांवर लक्ष केंद्रित करणे आणि त्यांना सक्षम करणे.
• स्थानिक समुदाय आणि भागीदारांशी भागीदारी वाढवणे.

 

योजनाची अंमलबजावणी - मिशन वात्सल्य योजना भारतातील सर्व राज्ये आणि केंद्रशासित प्रदेशांमध्ये अंमलात आणली जात आहे. राज्य सरकारे आणि केंद्रशासित प्रदेश प्रशासने योजना अंमलात आणण्यासाठी जबाबदार आहेत.

• राज्य सरकारे आणि केंद्रशासित प्रदेश प्रशासने बालसंस्थांची ओळख आणि वर्गीकरण करतात.
• बालसंस्थांना शिक्षण, आरोग्य सेवा, भावनिक सुखावस्था आणि सामाजिक एकत्रीकरणासाठी अनुदान दिले जाते.
• बालसंस्थांना प्रशिक्षण आणि क्षमता बांधणी प्रदान केली जाते.
• मुलांच्या गरजा आणि आकांक्षांसाठी समुदाय आणि भागीदारांशी भागीदारी केली जाते.

 

योजनाची यशस्वीता -  मिशन वात्सल्य योजना भारतातील संस्थात्मक काळजीमधील मुलांच्या जीवनात लक्षणीय सुधारणा करण्याची क्षमता आहे. व्यापक काळजी प्रदान करणे, सामाजिक एकत्रीकरण वाढवणे आणि मुलांना सक्षम करणे यामुळे त्यांच्या संपूर्ण विकास आणि कल्याणात योजना मोठ्या प्रमाणात योगदान देऊ शकते.

• मुलांच्या शिक्षण आणि आरोग्याच्या परिणामांमध्ये सुधारणा होईल.
• मुलांची भावनिक सुखावस्था वाढेल.
• मुलांना मुख्य प्रवाहात सामील होण्यास मदत होईल.
• मुलांच्या पुनर्एकत्रीकरणाची शक्यता वाढेल.

 

मिशन वात्सल्य योजनेचा लाभ कोण घेऊ शकेल?

• अनाथ मुले: ज्यांचे पालक नाहीत किंवा ज्यांचे पालक त्यांच्याकडे काळजी घेण्यास सक्षम नाहीत.
• अत्याचारित आणि उपेक्षित मुले: ज्यांना त्यांच्या पालकांनी किंवा संरक्षणासाठी जबाबदार इतर व्यक्तींनी अत्याचार किंवा उपेक्षित केले आहे.
• घटस्फोटित किंवा एकल पालकांच्या कुटुंबातील मुले: ज्यांना त्यांच्या पालकांकडून पुरेशी काळजी आणि संरक्षण मिळत नाही.
• परित्यक्त मुले: ज्यांना त्यांच्या पालकांनी सोडून दिले आहे किंवा ज्यांचे पालक अज्ञात आहेत.

 

योजनाचा लाभ घेण्यासाठी आवश्यक कागदपत्र.

• मुलाचा जन्माचा दाखला
• पालक किंवा संरक्षकाचा आधार कार्ड किंवा मतदार ओळखपत्र
• मुलाचा निवास प्रमाणपत्र
• अत्याचार किंवा उपेक्षेच्या बाबतीत, संबंधित पोलिस किंवा सामाजिक न्यायालयाचा आदेश

 

 

मिशन वात्सल्य योजनेची काही प्रमुख वैशिष्ट्ये - ही भारतातील संस्थात्मक काळजीमधील मुलांचे कल्याण सुनिश्चित करण्यास समर्पित एक महत्त्वाची योजना आहे.

• संस्थात्मक मजबुती: ही योजना बालसंस्थांमध्ये मुलांसाठी अधिक चांगल्या सुविधा आणि सेवा प्रदान करण्यासाठी पायाभूत सुविधा आणि क्षमता मजबूत करण्यावर भर देते.
• व्यापक काळजी: मिशन वात्सल्य योजना बालविकासाकडे एक व्यापक दृष्टीकोन घेते. हे दर्जेदार शिक्षण, आरोग्य सेवा, भावनिक सुखावस्था आणि सामाजिक एकत्रीकरण यासारख्या विविध पैलूंवर लक्ष केंद्रित करते.
• मुलांच्या केंद्रित दृष्टीकोन: ही योजना मुलांच्या गरजा आणि आकांक्षांवर लक्ष केंद्रित करते. मुलांना निर्णय घेण्याच्या प्रक्रियेत सहभागी होण्याची आणि त्यांचे आवाज ऐकले जाण्याची संधी दिली जाते.
• समुदाय सहभागिता: मिशन वात्सल्य योजना समुदाय सहभागिताचे महत्त्व ओळखते. मुलांसाठी पाठबळ देणारे वातावरण निर्माण करण्यासाठी स्थानिक समुदाय, एनजीओ आणि इतर हितधारकांसह भागीदारी वाढवण्याचा प्रयत्न करते.
• मॉनिटरिंग आणि मूल्यमापन: प्रगती ट्रॅक करणे, सुधारण्यासाठी क्षेत्र ओळखणे आणि उत्तरदायित्व सुनिश्चित करण्यासाठी योजना एक मजबूत मॉनिटरिंग आणि मूल्यमापन फ्रेमवर्क स्थापित करते.
• टेकनॉलॉजी एकत्रीकरण: सेवांची गुणवत्ता वाढवण्यासाठी आणि बालकांच्या परिणामांवर सुधारणा करण्यासाठी योजना तंत्रज्ञानाचा वापर करते. रेकॉर्ड-कीपिंग, संवाद आणि संसाधनांसाठी डिजिटल प्लॅटफॉर्मचा वापर प्रोत्साहित करते.
• बालसंस्थांचे वर्गीकरण: योजना बालसंस्थांचे वर्गीकरण करते जेणेकरून त्यांना त्यांच्या गरजा आणि क्षमतांनुसार अनुदान आणि सेवा प्रदान केल्या जाऊ शकतील.
• प्रशिक्षण आणि क्षमता बांधणी: बालसंस्था आणि त्यांच्या कर्मचार्‍यांना प्रशिक्षण आणि क्षमता बांधणी प्रदान केली जाते जेणेकरून ते मुलांना दर्जेदार सेवा प्रदान करू शकतील.
• मुलांच्या गरजांचे मूल्यांकन: मुलांच्या गरजांचे मूल्यांकन केले जाते जेणेकरून त्यांना त्यांच्या गरजा आणि आकांक्षांनुसार सेवा प्रदान केल्या जाऊ शकतील.
• मुलांच्या हिताचे संरक्षण: मुलांच्या हिताचे संरक्षण करण्यासाठी योजना विविध उपाययोजना करते, जसे की अत्याचार आणि उपेक्षेविरुद्ध संरक्षण आणि पुनर्एकत्रीकरण.
•  

मिशन वात्सल्य योजना काही संभाव्य तोटे 

• अपुरी निधी - मिशन वात्सल्य योजना ही एक महत्त्वाची योजना आहे, परंतु त्याला पुरेसा निधी मिळत नाही. 2023-24 च्या अर्थसंकल्पात, योजनासाठी केवळ 900 कोटी रुपये मंजूर करण्यात आले होते. यामुळे बालसंस्थांमध्ये पायाभूत सुविधा आणि सेवा सुधारण्यासाठी मर्यादा येऊ शकतात.
• उदाहरणार्थ, अनेक बालसंस्थांमध्ये अद्याप पुरेशी शिक्षण, आरोग्य आणि सामाजिक सेवा उपलब्ध नाहीत. यामुळे मुलांच्या विकासावर परिणाम होऊ शकतो.
• अपर्याप्त क्षमता बांधणी - बालसंस्था आणि त्यांच्या कर्मचार्‍यांना पुरेशी प्रशिक्षण आणि क्षमता बांधणी मिळत नाही. यामुळे त्यांना मुलांना दर्जेदार सेवा प्रदान करण्यात अडचणी येऊ शकतात.
• उदाहरणार्थ, अनेक बालसंस्थांमध्ये कर्मचार्‍यांना बालविकास आणि बाल संरक्षण याबद्दल पुरेसे ज्ञान आणि कौशल्ये नाहीत. यामुळे मुलांना योग्य काळजी मिळण्याची शक्यता कमी होते.
• अकार्यक्षम अंमलबजावणी - मिशन वात्सल्य योजनाची अंमलबजावणी काहीवेळा अकार्यक्षम असू शकते. यामुळे योजनाच्या उद्दिष्टांची पूर्णपणे अंमलबजावणी होऊ शकत नाही.
• उदाहरणार्थ, काही राज्यांमध्ये योजनाची अंमलबजावणी प्रभावीपणे केली जात नाही. यामुळे मुलांना मिळणाऱ्या सेवांमध्ये असमानता येऊ शकते.
• उपेक्षित मुलांची संख्या कमी - मिशन वात्सल्य योजना ही उपेक्षित मुलांची संख्या कमी करण्यासाठी डिझाइन केलेली आहे. तथापि, ही संख्या कमी करण्यासाठी अद्याप बरेच काही करणे बाकी आहे.
• उदाहरणार्थ, भारतात अजूनही लाखो मुले उपेक्षित आहेत. यापैकी अनेक मुले बालसंस्थांमध्ये राहतात.

 

लेखक - अनुप पोतदार सर